Miasto ponownie stara się o uznanie Nowej Huty za pomnik historii

Historię Nowej Huty można opowiadać na różne sposoby. Często opisuje się tę część Krakowa tylko przez pryzmat socrealistycznego stylu architektonicznego, w jakim została wybudowana i komunistycznego eksperymentu społecznego, jakim było sprowadzenie i osiedlenie tutaj młodych ludzi wyrwanych z tradycyjnych, wiejskich środowisk Polski południowej. Trzeba jednak pamiętać, że dziedzictwo kulturowe Nowej Huty sięga znacznie wcześniejszego okresu i jest bardzo bogate.

Park Kulturowy, dziedzictwo i liczne inicjatywy kulturalne

W trosce o ochronę dziedzictwa tego obszaru w 2014 r. miasto podjęło starania (zakończone wejściem w życie stosownej uchwały w 2020 r.) o utworzenie tu parku kulturowego. Obszar Parku Kulturowego Nowa Huta objął ponad 300 ha, w tym: wpisany do rejestru zabytków układ urbanistyczny Nowej Huty, postmodernistyczne os. Centrum E, tereny wokół Zalewu Nowohuckiego i Nowohuckiego Centrum Kultury, część dawnej wsi Krzesławice wraz z posiadłością dworską należącą niegdyś m.in. do Hugona Kołłątaja i Jana Matejki, a także gotycki drewniany kościół pw. św. Bartłomieja z XV w. oraz niezwykle cenne Opactwo Cystersów w Mogile, które w 2022 r. będzie obchodzić jubileusz 800-lecia, symbolicznie zainaugurowany 23 października 2021 r. otwarciem Muzeum Kultury i Duchowości Cystersów.

Poza utworzeniem parku kulturowego miasto realizuje szereg różnorodnych działań, które mają na celu zarówno troskę o zachowanie dziedzictwa kulturowego Nowej Huty, jak też informowanie i promowanie wartości kulturowej tych terenów. Można tu wymienić m.in. prace nad utworzeniem Parku Edukacyjnego „Branice” ze skansenem prezentującym zabudowę drewnianą Krakowa i okolic, realizowane przez Spółkę Kraków Nowa Huta Przyszłości S.A., czy inicjatywy przygotowane w ramach obchodów 70-lecia Nowej Huty (2019 r.). Obok kampanii informacyjno-promocyjnej przygotowano wówczas projekty infrastrukturalne ‒ planowany jest remont dawnego kina Światowid na potrzeby Muzeum Nowej Huty powstałego z połączenia już działających: Muzeum PRL-u (w organizacji) i Oddziału Muzeum Historycznego Miasta Krakowa „Dzieje Nowej Huty”.

W 2020 r. w Ośrodku Kultury im. C. K. Norwida powstało Nowohuckie Laboratorium Dziedzictwa zajmujące się dziedzictwem kulturowym i przyrodniczym wschodniej części Krakowa. Laboratorium we współpracy z Opactwem Cystersów w Mogile realizuje m.in. projekt „Raptularz, czyli spraw przednowohuckich opisanie”, który ma na celu przypomnienie przemian życia codziennego, kulturalnego i gospodarczego terenów Nowej Huty oraz pokazanie, jak daleko sięga ich historia.

Od kilku lat prowadzona jest też sukcesywna odnowa Nowohuckiego Centrum Kultury wraz z otoczeniem, a w tym roku Teatr Łaźnia Nowa oddał do użytku Dom Utopii – Międzynarodowe Centrum Empatii.

Nowa Huta pomnikiem historii?

Pierwsze próby uznania Nowej Huty za pomnik historii, podjęte ponad dekadę temu, nie spotkały się z przychylnością Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Kulturowego. Wniosek w dużej mierze opierał się na obszarze tzw. Starej Nowej Huty. Teraz jednak miasto stara się, by postrzeganie Nowej Huty obejmowało szerszy kontekst i odwoływało się do kategorii krajobrazu kulturowego. W tym sensie obszar wpisu zostaje poszerzony. Nie chodzi wyłącznie o wyjątkową architekturę nowohuckiego centrum, ale i związane z dzielnicą wydarzenia, m.in. narodziny ruchu solidarnościowego i działalność opozycyjną w PRL, ale także historię zamierzchłą: m.in. Opactwa Cystersów i krzesławickiego dworku – wszystko to znajduje się w argumentacji aktualnego wniosku, w którym Kraków stara się  o uznanie za pomnik historii obszaru Parku Kulturowego Nowa Huta wraz z Opactwem Cystersów w Mogile i częścią Krzesławic. Zgodnie z ustaleniami ekspertów miejsce wskazane do uznania za pomnik historii określone jest jako „Kraków – krajobraz kulturowy Nowej Huty z Opactwem Cystersów w Mogile i częścią Krzesławic”.

‒ W ten sposób tą formą ochrony zabytków może zostać objęty obszar o szczególnej wartości dla kultury naszego kraju ze wszystkimi jego wartościami materialnymi i niematerialnymi, odzwierciedlający nie tylko historię drugiej połowy XX w., ale też wielowiekowe dzieje mogilskiego opactwa i wsi Krzesławice. Park Kulturowy Nowa Huta tworzy spójny, nawarstwiający się od stuleci krajobraz kulturowy, będący miejscem ważnych wydarzeń historycznych, godny uznania za pomnik historii ‒ podkreśla Robert Piaskowski, pełnomocnik prezydenta Krakowa ds. kultury, koordynujący starania miasta o uznanie Nowej Huty za pomnik historii.

Kolejne kroki

Wpisów na listę pomników historii, na wniosek ministra ds. kultury dokonuje w drodze rozporządzenia prezydent kraju. Kraków pracuje nad nową wersją wniosku o nadanie tego statusu Nowej Hucie,  który w pierwszym kwartale 2022 r. zostanie złożony w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Przygotowany jest także harmonogram dalszych działań wynikających z obowiązującej procedury.

Uznanie „Krakowa – krajobrazu kulturowego Nowej Huty z Opactwem Cystersów w Mogile i częścią Krzesławic” za pomnik historii w 2022 r. mogłoby stać się szczególnym elementem obchodów 800-lecia średniowiecznego Opactwa Cystersów w Mogile oraz doskonałym uzupełnieniem listy obiektów uznanych za pomnik historii, na której od 2017 r. znajduje się leżące po drugiej stronie Krakowa Opactwo Benedyktynów w Tyńcu. Jednocześnie byłoby to odzwierciedlenie opinii i starań zarówno ekspertów zajmujących się zabytkami, jak i oczekiwań społeczności lokalnej. Nowa Huta jest też przedmiotem zainteresowania środowiska międzynarodowego. Wyrazem uznania dla dziedzictwa kulturowego tego obszaru był m.in. projekt „Od-Nowa Huta”, zorganizowany przez Stowarzyszenie Narodowych Instytutów Kultury Unii Europejskiej EUNIC.

Uznanie Nowej Huty za pomnik historii może w przyszłości utorować wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, co jest możliwe poprzez tzw. wpis seryjny z miastami modernistycznymi czy socrealistycznymi. Rozmowy na ten temat od kilku lat toczą się wśród ekspertów UNESCO.